Ebedî Morphy Hakkındaki Tarihi Kitap

"Satrancın medarıiftiharı ve hüznü"... Yazın dünyasına meraklı satrançsever, bu dikkat çekici ifadeyle karşılaştığında geçmişin hangi ustasının kastedildiğini iyi bilir: Paul Charles Morphy (1837-1884). Tarihin belki de ilk büyük yıldızı olan New Orleanslı dâhi, anlaşılır oyunlarında rastlanan taktiklerin, esas olarak derin bir stratejik temele dayandığını her defasında göstermiş ve döneminin hemen her ustası karşısında büyük bir üstünlük kurmuştur. En parlak oyunlarını sergilemesinin üzerinden neredeyse 170 yıl geçmiş olmasına karşın, bugünlerde bile gelişme iddiasındaki satrançevere, oyun analizi serüvenine öncelikle Morphy'nin öğretici partilerini inceleyerek başlaması tavsiye edilir. Belki de bu sebepten ötürü, ebedî Morphy hakkında hazırlanan tüm eserler benim de ilgimi çeker.

Fotoğrafını yukarıda paylaştığım, 1886 yılında basılarak bugünler için âdeta bir tarihi eser olan kitabı Analiz Satranç kitaplığına kazandırdığıma gerçekten de çok sevindim. Mükemmel baskı kalitesi ve harikulade cilt işçiliğinin yanı sıra insanı hayrete düşüren dizgisi, kitabın okunma zevkini şüphesiz arttırıyor. Ancak daha fazla merak uyandırdığını düşündüğümden, bu paylaşımımda içerik ile yazar ve kahraman hakkındaki münasebete odaklanmak istiyorum:

Morphy ile Löwenthal 1858 yılında, Londra'da karşı karşıya

1848 Macar İhtilali'nden kaçarak Amerika'ya sığınan önde gelen bir usta olan Jacob Löwenthal, New Orleans'a varır. Kendisini, küçük yaşına rağmen o güne dek kentin kuvvetli oyuncularını yenerek nam salan Paul ile tanıştırmak isterler. Evlerindeki buluşmada düzenlenen akşam yemeğinin ardından, konuk odasına geçilir. Löwenthal karşılaştığı küçük Paul'ün başını okşar ve kendisine handikaplı oynama teklifinde bulunur. Ancak babası ile amcasının ısrarı üzerine ilk oyun eşit şartlarda oynanacak ve ancak Paul'ün zayıf kalması durumunda sonraki oyunlarda handikaplı karşılaşmalara gidilecektir. Fakat bırakın zayıf kalmayı, Paul üç oyunda da şöhretli rakibini mağlup eder (bazı kaynaklarda iki galibiyet ve bir beraberlik).

Bilindiği üzere, sonraki yıllarda satranç dünyasında 'Morphy fırtınası' eser: Maçlarında tek tük oyunlar kaybetse de, hiçbir zaman yenilgi yüzü görmez: Löwenthal, Paulsen, Bird, Harrwitz ve hatta Anderssen Morphy'nin 'kurbanları' arasındadır. Zaferlerinin ardından kendisi için artık rakip kalmadığını görünce, satrançtan yavaş yavaş uzaklaşır ve 1884 yılında yaşamını yitirir.

Genç dâhi ile karşılaşmalarından on yıl sonra, Löwenthal Morphy'nin 150 oyununu içeren kapsamlı kitabı kaleme alır (1860). Bu eserde okura ilk seslenen ise Morphy'nin kendisi olur:

"Avrupa ve Amerika'daki birçok arkadaşım, oyunlarım arasından satrançseverlerin ilgiyle karşılayacakları bir seçki hazırlamam konusunda tavsiyelerde bulundu. Fakat son bir yılda aralıksız şekilde katıldığım müsabakalar, iltifat dolu bu isteği yerine getirmeme bir türlü izin vermedi. Dostum Bay Löwenthal'in yardımları olmasaydı, bu arzuyu gerçekleştiremeyecektim..."

Nezaket ve zarafet. Rastlamayı özlediğimiz özellikler, değil mi?

Yazıya bir de Löwenthal'in kaleme aldığı biyografi kısmından, bu bölüme neden yer verildiğini belirten kesitle devam edelim:

"...Biyografiyi hazırlarken kendimizi Paul Morphy'nin satranç yaşamıyla sınırlandırırsak, satırlar neredeyse o meşhur Roma Generali'nin "Veni, vidi, vici" sözü kadar kısa ve benzer etkide olur. Böyle bir yaklaşımda, '22 yaşındaki Paul Morphy, çocukluğundan bu yana satranç oynamış ve kendisiyle er meydanına çıkan herkesi devirmiştir' diye yazıp kalemimizi bırakabiliriz. Fakat hayat hiçbir zaman, bir özellik diğerlerinin önüne geçse de, tek bir unsurdan ibaret olmaz. Her insan varlığının ağı, atkı ve çözgüde tek bir malzemenin hâkim olduğu, ancak birçok renk tonunun harmanlanmış ipliklerinin içeri ve dışarı sarıldığı, hâkim tekdüze renk tonunu kontrol eden ve genel görünümüne çeşitlilik kazandıran dokuma bir kumaşa benzetilebilir. Merak, insan zihninin eylemindeki sürekli bir unsurdur. Toplum, karşısına çıkan kişiyi, bir satıcı veya alıcının üretilmiş malları incelemesi gibi değerlendirir. Bir birey hayatın herhangi bir alanında büyük bir başarıya ulaştığında, onunla aynı yolda yürüyenler kendisi hakkında, zaten aşina oldukları ve ilk anda dikkatlerini ona çeken ortak uğraşla ilgili olandan daha fazlasını merak içinde bilmek isterler..."

Yukarıdaki satırlarda gözlenen yazım tarzı, günümüzün her şeyden çok tekniğe önem verilen, ancak üslubun pek de dikkat edilmediği kitaplarında rastlamadıklarımız. Okurları yazının içine çekmek için sunulan benzetmelerin yersiz veya yetersiz kullanıldığı, bunların sonucu olarak da konu hakkında merak uyandırmakta başarısız kalarak, 'kusursuzluklarına karşın' ona duyulacak sevgiyi aşılayamayan eserlerde göremediklerimiz. Tam da bu sebeple, zamanı geçmiş bu gibi eserler modern kılavuzlardan çok daha kıymetli ve ebedî. Milenyum öncesindeki kitapların yararsızlığını vurgulayan Christof Sielecki'nin iddiasının aksine...

New in Chess'in 2021#5 sayısının kapağından
Paul Morphy: Parlamaya Devam Eden Yıldız

Löwenthal'in kitabı bendeki 'Morphy heyecanı' yeniden tetikledi. Daha önce defalarca incelediğim Morphy zaferlerine yepyeni bir gözle bakmak bu kitabın bendeki etkisi oldu. Şimdi benim için yeni, ama aslında çok eski olan kitaplarla yeni heyecanlar tatmaya sabırsızlanıyorum.

Kitabın 355. sayfasında yer verilen Marache-Morphy, New York 1858 oyunundan.
Siyahı zafere götüren 20...Ag3! hamlesi, 64 yıl sonra oynanan Levitsky-Marshall oyunundaki bu kareden yapılan vezir fedasını anımsatır.

- Morphy's Games of Chess, Johann Jacob Löwenthal (George Bell and Sons, 1886)