Keres'in 'Beşler Turnuvası' Hakkındaki Kitabı

"Eski kafalı olabilirim; ancak yazar ve oyuncu olan ben ilham kaynağım olarak geçmişin hazinesini kullanmayı sürdürüyorum. Söz gelimi Carlsen'in Fischer, ya da Korchnoi'dan daha kuvvetli olduğu yönünde bir iddiada bulunmak bana pek mantıklı gelmiyor, çünkü birbirlerinden onlarca yıl ayrılmış olan isimler arasında bir karşılaşma yapmak mümkün değil. Fakat bu kitap, oyunumuzdaki bazı temel unsurların nesiller boyunca pek de değişmediğini kanıtlamayı amaçlar. Bazı spesifik durumlarda, benzer olağanüstü fikirler ya da hatalar tekrar tekrar oynanmaktadır.

Yukarıdaki paragrafta dile getirilen fikrin, yalnızca tarihsel bir önemi olduğu düşünülebilir, fakat aslında daha fazlası var. Sizleri, yalnızca insan zihninin ürünü olan ve bugünlerde gördüklerimiz kadar derin fikirlerle oynanmış klasik oyunları incelemeyi davet ediyorum. Karşılaşmalar öncesinde, ya da bir yazı hazırlarken hepimiz bilgisayar yardımını kullanıyoruz. Fakat satranç tahtasında rakibimizle baş başa olduğumuzdan, klasik değerler ışığında zihnimizi eğitmek gereklidir..."
 

Bu cümleler, Rumen Büyükusta Mihail Marin'in 2019 yılında yayımlanan, makaleler seçkisi "Yeni Şişelerdeki Yıllanmış Şarap" isimli kitabının önsözünden. 'Kalıpların Tanınması' konusunun önemine samimi şekilde inanır ve arkadaşlarımla yaptığım çalışmalarda o söz edilen 'klasik değerler'in önemini her daim vurgulamaya çalışırım. 

---

Dün (7 Ocak) Estonya'nın millî kahramanı Paul Keres'in (1916-1975) doğum günüydü. En güçlü satranç ülkesi Sovyetler Birliği'nin üç defa şampiyonu olan ismin, olimpiyatlarda yedi şampiyonluğu ve beş masa birinciliği bulunuyor. Bu olağanüstü başarıların yanı sıra, altı kere (!) aday olması, zarafetle özdeşleştirilen Keres'in 'Dünya Şampiyonu olamamış en kuvvetli ustalar' listesinde hep en ön sıralarda yer almasına sebep olur.

Keres'i uluslararası boyutta hayranlık duyulan bir usta olmasının esas nedenlerinden biri de ortaya koyduğu eserleridir. Geçtiğimiz yıl, Alekhine'in beklenmedik ölümü sonrasında düzenlenen ve şampiyonu belirleyen '1948 Beşler Turnuvası''nın 75. yılıydı. Fine'ın turnuvaya katılamaması sonucunda Botvinnik, Smyslov, Keres, Reshevsky ve Euwe arasında geçen şampiyona, Botvinnik'in rakiplerinin üç puan önündeki inandırıcı zaferiyle sonuçlanır. Turnuva öncesinde favoriler arasında gösterilen Keres'in, en önemli rakibi Botvinnik'e 4-1 skoruyla mağlup olması ve o tek oyunu da Botvinnik'in şampiyonluğunun kesinleşmesi sonrasında kazanması satrançseverler arasında hep bir tartışma konusu olmuştur. Sovyet otoritelerin baskısından çekindiği söylenen Keres, Botvinnik'e yol vermiş olabilir mi?

Bu sorunun doğru yanıtını, ya da iddianın doğruluğunu ancak ve ancak söz konusu oyuncular bilebilir. Marin'in farklı nesillerin temsilcileri arasındaki kıyaslamayı mantıklı görmemesine benzer şekilde, konuya vakıf olmadığım tahta dışındaki olaylara odaklanmayı, ne kadar merak etsem de, doğru bulmuyorum. Onun yerine, Keres'i diğer ustalardan ayıran o okur-dostu analizleri önceliyorum. İşte size muhteşem bir örnekten kesitler (Tırnak içindeki yorumlar Keres'in):

Botvinnik - Euwe
Lahey 1948
11...0-0 sonrasındaki konum
Analizler: Keres

 

12 Kae1

"Beyaz kalesini saldırgan bir konuma yerleştiriyor - Bu kuvvet, diğer kaleyle birlikte e- ve f- piyonlarının ilerleyişlerini destekleyecektir. Bu uygulamada, e1- karesine vezir kanadındaki kalenin yerleştirilmesi doğru olur, çünkü diğer kaleye f- dikeyinde ihtiyaç duyulacaktır. Beyaz partideki hamleyle harika sonuçlar elde ettiyse de, konumdaki en kuvvetli seçenek olmayan bu hamle Siyaha konumu eşitleme fırsatı tanır. 

Siyahın temel stratejik fikrinin ...e5-e4 sürüşü olduğu açık, çünkü ...exd4 alışı e- dikeyini Beyaz için açarak kendisine büyük bir üstünlük verirdi. Ancak şu anda ...e4 hamlesini yapmak, basit Axe4 yanıtı karşısında fili savunmasız bıraktığı için mümkün değil. Dolayısıyla Siyahın, sonraki hamlesinde filini doğal c7- karesine çekmesi beklenebilir.

Tam da bu nedenle, Beyazın konumsal perspektifte çok yararlı geri çekilme hamlesi olan 12 Fa2! ile fikri engellemesi gerekiyordu. 12...Fc7 fikri şimdi 13 Ab5 yanıtı karşısında kötü kalırken, Siyahın bir de 13 Ad5 tehdidiyle uğraşması gerekmektedir. Bunun yerine, Siyahın 12...Fb6 oynaması halinde gelecek 13 Kae1! tepkisi karşısında yararlı bir hamleden söz etmek mümkün olmazdı. Öyleyse Beyaz, 12 Fa2! hamlesiyle, oyunda birkaç hamle içinde eriyecek açılış üstünlüğünü tartışmasız bir şekilde elde edebilecekti..."

Uzun yıllar 1 d4 oynayıp merkezdeki gerilimin söz konusu olduğu halleri anlamaya çalışan benim için aydınlatıcı bilgiler. Keres'in önerisini günümüzün otoriteleri arasında gösterilen Stockfish 16'ya sordum ve şu tepkiyle karşılaştım:

Keres'in yerinde tespiti... Açık hatların ve fil çifti avantajının kullanımının öğretici bir örneği olan oyunun devamına da bakalım:

12...Fc7 13 Ae4 Axe4 14 Vxe4 a5 15 Fa2 Af6 16 Vh4 e5 17 Ae5 (D)

"Güzel bir piyon fedası. Kabul edildiği takdirde d2- fili harika c3-g7 çaprazına kavuşacakken, önlenemez f4- sürüşü sonrasında e- dikeyi kalenin kullanımına açılarak Beyaza kuvvetli bir saldırı verecektir. 

Beyaz fedayı hiç şüphesiz öngörmüştü, çünkü kendisi için başka bir seçenek yoktu: 17 Ag5 h6 18 Ah3 Vd6 devamyolu sonrasında Siyahın konumu daha rahat olurdu..."

17...Fxe5?

"Euwe gibi güçlü bir oyuncunun, fedanın kabulü sonrasında erişilecek konumu yanlış değerlendirmesi insanı hayrete düşürüyor. Pozisyonun detaylarına girmeden dahi, siyah şah karşısında gelecek olan saldırının feda edilen piyondan daha önemli olduğu aşikârdır..."

18 dxe5 Vxe5 19 Fc3 Ve7

Taş kaybına sebep olacak 19...Vh5? 20 Fxe7 değil.

20 f3 Ad5 21 Vxe7 Axe7 22 fxe4 (D)

22...b6?

"Açık hatların tümünü Beyazın kullanımına bırakarak Siyahı ümitsiz bir savunmayla bırakan belirleyici hata..."

23 Kd1 Ag6

"Euwe'nin 23...Ka7 hamlesiyle devam etmeyi planladığı açık; fakat fikir, bu noktada gelecek 24 Kxf7! nedeniyle mümkün değildi."

24 Kd6 Fa6 25 Kf2 Fb5 26 e5 Ae7 27 e4! c5 28 e6 f6 29 Kxb6 Fc6 (D)

30 Kxc6! Axc6 31 e7+ Kf7 32 Fd5 1-0

Satranç kitaplarına en az benim kadar düşkün Gökhan Narman ağabeyden ödünç aldığım Keres'in eserini edinmeyi, öğretici örneği görür görmez ben de istedim. Üzerinden 76 yıl geçen bir turnuva hakkında yazılmış kitabı okumayı istemek neden? Biraz ustalara saygı, biraz da eskiye rağbet. Ama en çok da yalnızca ve yalnızca insan zihninin ürünü olan öğretici oyunlara ilişkin analizleri, tarihin en önemli satranç yazarlarından birinin kaleminden, satranç tarihine en çok değer veren isimlerden birinin (Douglas Griffin) çevirisiyle okumak için!

- Match Tournament for the World Chess Championship The Hague-Moscow 1948, 75th Anniversary Edition, Paul Keres (Chess Informant, 2023).